Prelegentami byli: Wojciech Bis z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk oraz Michał Zbieranowski z Instytutu Historii PAN. Uzupełnieniem wykładu była wystawa przygotowana przez Jana Zduńczyka – kolekcjonera i miłośnika historii okolicy.
Wojciech Bis zaprezentował wyniki nieinwazyjnych badań geofizycznych przeprowadzonych w 2016 r. na terenie domniemanego zamku rodu Ciołków. Badane stanowisko znajduje się na północny zachód od rynku miejskiego i kościoła parafialnego w Żelechowie, po południowej stronie dużego stawu rybnego i w zakolu cieku wodnego zwanego Żelechówką, przepływającego wzdłuż stawu.
Na mapach wygenerowanych przy użyciu danych LIDAR (lotniczego skanowania laserowego) widoczny jest zarys obiektu, który na podstawie kształtu można z dużym prawdopodobieństwem uznać za pozostałość regularnego założenia zamkowego. Ma on kształt zbliżony do kwadratu o długości boków wynoszących około 50 m. Rozmiary całości założenia tzn. wraz z rysującymi się pozostałościami wyniesień otaczających obiekt wynoszą około 85-90 m. Od strony południowo-zachodniej czytelna jest w planie, umieszczona osiowo, pozostałość prawdopodobnie budynku wieżowego (zapewne bramnego) prowadzącego na teren dziedzińca.
W celu potwierdzenia istnienia obiektu przeprowadzono badania nieinwazyjne z zastosowaniem dwóch metod geofizycznych – magnetycznej i elektrooporowej.
Na mapach uzyskanych w wyniku badań magnetycznych widoczna jest struktura na planie zbliżonym do kwadratu, której wierzchołki zorientowane są zgodnie z kierunkami świata. Zarejestrowany układ równolegle przebiegających liniowych anomalii o dużej amplitudzie wartości można interpretować jako relikty fundamentów murów obwodowych zewnętrznych i wewnętrznych wykonanych z cegły palonej. Przy takiej interpretacji długość zewnętrznych boków założenia zamkowego wynosiłaby około 80-85 m. Czytelne są także anomalie odzwierciedlające podziały wewnętrzne (odpowiadające zapewne murom działowym). Ich nieregularne rozlokowanie świadczy o zróżnicowanej wielkości pomieszczeń. Nieregularnie rozmieszczone anomalie mogą być związane z ceglanym materiałem rozbiórkowym.
W przypadku badań elektrooporowych pomiary wykazały, iż obszar jest mocno zróżnicowany pod względem oporności gruntu. Układ anomalii na mapie oporności koresponduje z wynikami pomiarów magnetycznych i pozwala wykreślić zarys struktury na planie kwadratu o boku 80 m. Liniowe anomalie o podwyższonych opornościach wskazują pozycje murów obwodowych – w miejscach zgodnych z obrazem magnetycznym. Zewnętrzny skraj obiektu po stronach południowo-wschodniej, północno-wschodniej i północno-zachodniej pokrywa się z pozycją uzyskaną metodą magnetyczną. Niezgodność widoczna jest w przypadku strony południowo-zachodniej: linowym anomaliom odpowiadającym murom obwodowym oraz ścianom działowym towarzyszą po stronie wewnętrznej i zewnętrznej podłużne anomalie o maksymalnych wartościach oporności. Anomalie te mogą odpowiadać warstwom bruków pokrywających znaczną powierzchnię lub zwaliskom materiału rozbiórkowego. Ten rejon założenia zamkowego jest najwyżej wyniesiony ponad poziom pozostałej częścią obiektu i zapewne kryje najlepiej zachowane relikty zabudowy murowanej.
W rejonie dziedzińca zamkowego pomiar oporności gruntu dał lepsze rezultaty niż w przypadku badań magnetycznych. Wzdłuż wewnętrznych murów obwodowych zarejestrowano anomalię tworzącą pas o szerokości około 7-8 m. Może być ona związana z pozostałością fosy okalającej wyraźnie czytelną kwadratową strukturę o wymiarach 40 x 40 m. Od strony południowo-zachodniej, w centralnej części czytelna jest prostopadła konstrukcja połączona z murami obwodowymi, którą można wstępnie wiązać z przejazdem bramnym.
Mapy stworzone na podstawie pomiarów geofizycznych pozwalają na postawienie hipotezy o funkcjonowaniu dwóch zamków w Żelechowie. Pierwszy, mniejszy pochodzący z okresu późnego średniowiecza otoczony fosą, z wjazdem prowadzącym w kierunku dziedzińca i wieżą bramną od strony południowo-zachodniej. W skrzydle północno-wschodnim znajdowała się natomiast zabudowa mieszkalno-gospodarcza. W drugiej fazie powstał znacznie większy, rozbudowany zamek nowożytny, o regularnym kształcie z zabudową zapewne we wszystkich skrzydłach.
W drugiej części wykładu głos zabrał Michał Zbieranowski, który zaprezentował wyniki przeprowadzonej przez siebie wstępnej kwerendy źródłowej dotyczącej Żelechowa. Zdaniem historyka Żelechów po raz pierwszy dowodnie pojawia się w źródłach w wykazach świętopietrza w pierwszej połowie XIV w., a dokładnie w latach 1325-1327, 1336, 1346. A zatem już wtedy w Żelechowie istniała parafia.
Przeprowadzona kwerenda historyczna wskazuje, że Żelechów uzyskał prawa miejskie wcześniej, niż powszechnie się uważa. W roku 1447 uznawanym za datę nadania praw miejskich Żelechów otrzymał jedynie przywilej targowy. W dokumencie tym Żelechów występuje już jako miasto, a więc lokacja musiała nastąpić wcześniej. W opinii Michała Zbieranowskiego można tę datę cofnąć przynajmniej o prawie 30 lat. Otóż w księgach ziemskich lubelskich w roku 1418 pojawia się niejaki Wojciech Crispus, wójt w Żelechowie. Pozwala to na cofnięcie terminu lokacji miasta na czas przed 1418 rokiem.
Lokacja Żelechowa musiała nastąpić między 1410 a 1418 rokiem. Właściciele Żelechowa mieli wtedy wystarczająco wysoką pozycję społeczną i polityczną. Dużymi względami Władysława Jagiełły cieszył się ówczesny właściciel Żelechowa Andrzej Ciołek – podkomorzy sandomierski i starosta generalny Wielkopolski, który zasłynął w bitwie pod Grunwaldem jako dowódca nadwornej chorągwi królewskiej. Możliwe zatem, że Władysław Jagiełło nagrodził zasłużonego i wiernego rycerza, nadając Żelechowowi prawa miejskie.
Pierwsze wzmianki o budowli będącej przedmiotem badań można znaleźć w Liber Beneficiorum Długosza (1470-80). Autor określa je jako praedium militare, które zapewne było na początku folwarkiem rycerskim, być może obwarowanym palisadą. Można przypuszczać, że sytuacja polityczna za wschodnią granicą Królestwa pod koniec XV i na początku XVI wieku, konflikty sąsiedzkie lub podążanie za modą związaną z posiadaniem okazałych siedzib mieszkalno-obronnych wymusiły jej ufortyfikowanie. Późniejsza wzmianka dotycząca obiektu pochodzi z 22 stycznia 1515 r. Wtedy Andrzej Ciołek de Zelechow et Borzecz darowuje swemu bratu przyrodniemu Feliksowi de Zelanka, staroście łukowskiemu połowę miasta i fortalicji wraz z przedmieściem i wsiami Lumnycza, Wola Zelechowska i źrebem Ostrozinye, Borzec i Borowe prawem dziedzicznym. Drugą połowę zastawił temuż Feliksowi za 1000 grzywien długu. Jest to pierwsza znana dotychczas informacja o fortalicji. Ponownie o obiekcie tym dowiadujemy się osiem lat później. 11 kwietnia 1523 r. król Zygmunt Stary wystawia mandat do Mikołaja z Szydłowca, kasztelana sandomierskiego, skarbnika królestwa i starosty radomskiego, aby ten Jana Czolek de Zelechow wwiązał w dobra Feliksa de Zyelyanka, kasztelana chełmskiego i starosty łukowskiego, to jest do miasta Zelechow cum fortalitio i wsi Vola Zelechowska, Ostrozenye i Lomnycza nawet siłą. Zapiskę tę można łączyć ze sporem rodzinnym pomiędzy braćmi przyrodnimi Janem i Andrzejem, synami Andrzeja i wnukami kolejnego Andrzeja podkomorzego sandomierskiego. Zapewne Feliks z Zielanki nie chciał dopuścić Jana do części Andrzeja i sprawę przekazano do rozstrzygnięcia królowi.
Nie znaleziono dotychczas informacji na temat fortalicji po roku 1523. Została ona zniszczona zapewne podczas potopu szwedzkiego, być może jeszcze pod koniec 1655 r., podobnie jak zamek w niedalekiej Stężycy zrujnowany przez wojska szwedzkie w nocy z 24 na 25 grudnia tegoż roku.
Wykonane dotychczas pomiary nieinwazyjne pozwalają stwierdzić, że w Żelechowie istniał zamek Ciołków i zapewne został rozbudowany. Z całą pewnością można na podstawie przeprowadzonych badań wskazać jego lokalizację, czego nie precyzują nieliczne źródła pisane. Ewentualne prace wykopaliskowe mogłyby potwierdzić istnienie założenia zamkowego, jak również zweryfikować wyniki uzyskane w toku nieinwazyjnych badań archeologicznych.
MGOK Żelechów
[MSz]
Kwiecień 2024
